Zusammenfassung
Im Mittelalter wird das Gemeinwohl in theoretischer Perspektive vor allem in Fürstenspiegeln, philosophischen wie theologischen Kommentaren und politischen Traktaten behandelt und entfaltet sich dort in einer dreifachen Grundstruktur. Erstens spielen Überlegungen zu den Voraussetzungen von Gemeinwohl in persönlicher Tugend in Fürstenspiegeln eine große Rolle. In theologischen Abhandlungen wird das Gemeinwesen als der Ort verstanden, der die Entfaltung persönlicher Tugenden ermöglicht. Zweitens wird die Vorstellung vom Gemeinwohl als regulativer Idee entwickelt, welche der materialen Bestimmung von Gemeinwohl vorgeordnet ist. Drittens rückt in den spätmittelalterlichen philosophischen und politischen Schriften die konkrete politische Gestaltung des Gemeinwohls in den Vordergrund.
Similar content being viewed by others
Notes
- 1.
Bei Stefan Schlick und Martina Besler bedanke ich mich für ihre bibliographische Unterstützung.
Literatur
Albertus de Saxonia. 2008. Quaestiones in Aristotelis ‚De caelo‘, Hrsg. Benoît Patar. Louvain-la-Neuve: Éd. de l’Institut Supérieur de Philosophie.
Albertus Magnus. 1894. Commentarii in quartum librum Sententiarum (d. 23–50), Hrsg. Auguste Borgnet. Paris: Vivès.
Albertus Magnus. 1891. Politicorum libri VIII, Hrsg. Augustus Borgnet. Paris: Vivès.
Alexander de Hales. 1930. Summa theologica T. 3: Secunda pars secundi libri, Hrsg. iussu et auctoritate Rmi. P. Bernardini Klumper. Ad Claras Aquas (Quaracchi): Collegii S. Bonaventurae.
Ambrose. 2001. De officiis 1: Introduction, text and translation, Hrsg. Ivor J. Davidson. Oxford: Oxford University Press.
Anderheiden, Michael. 2012. Literaturbericht Gemeinwohl. Archiv für Rechts- und Sozialphilosophie 98(4): 561–570.
Anzenbacher, Arno. 2000. Gemeinwohl. In Religion in Geschichte und Gegenwart. Handwörterbuch für Theologie und Religionswissenschaft, Hrsg. Hans Dieter Betz, 3/4. Aufl., 653–654. Tübingen: Mohr Siebeck.
Aristoteles. 2019. Nikomachische Ethik; Ethica Nicomachea, Hrsg. Günther Bien. Auf der Grundlage der Übersetzung von Eugen Rolfes. Hamburg: Felix Meiner.
Aurelius Augustinus. 1904. Epistulae pars 3. Ep. 124-184 A (CSEL 44), Hrsg. Al. Goldbacher. Wien/Leipzig: Tempsky, Freytag.
Balduin von Ford. 2012. Sermones. Einleitung, Übersetzung und Anmerkungen von Hildegard Brem. Turnhoult: Brepols [Lateinische Ausgabe: Balduinus de Forda. 1991. Sermones, De commendatione fidei (CCCM 99), Hrsg. David N. Bell. Turnhoult: Brepols].
Beck, Christopher. 2015. Common good and private justice: Letters of marque and the utilitas publica in fourteenth-century Marseilles. Journal of Medieval History 41(1): 88–106.
Böckenförde, Ernst-Wolfgang. 2006. Geschichte der Rechts- und Staatsphilosophie. Antike und Mittelalter, 2. Aufl. Stuttgart: UTB.
Bohlken, Eike. 2011. Die Verantwortung der Eliten. Eine Theorie der Gemeinwohlpflichten. Frankfurt/New York: Campus.
Crofts, Richard A. 1973. The common good in the political theory of Thomas Aquinas. The Thomist 37(1): 155–173.
Dannenberg, Lars-Arne. 2008. Das Recht der Religiosen in der Kanonistik des 12. und 13. Jahrhunderts. Berlin/Wien: Lit.
Dionysius Cartusianus. 1898. Commentaria in Psalmos (I-XLIII) (opera omnia 5), Hrsg. Monachi S.O. Cartusiensis, 389–690. Monstrolii [Montreuil]: Cartusia S. M. de Pratis.
Dionysius Carthusianus. 1898. Commentaria in Psalmos (XLIV-CL) (opera omnia 6), Hrsg. Monachi S.O. Cartusiensis. Monstrolii [Inntreuil]: Cartusia S. M. de Pratis (opera omnia 1).
Dionysius Cartusianus. 1898. Commentaria in Psalmos (I-XLIII) (opera omnia 5), Hrsg. Monachi S.O. Cartusiensis, 389–690. Monstrolii [Montreuil]: Cartusia S. M. de Pratis.
Dionysius Cartusianus. 1896. IN Genesim, et Exodum (I-XIX) (opera omnia 1), Hrsg. Monachi S.O. Cartusiensis. Monstrolii [Montreuil]: Cartusia S. M. de Pratis.
Dionysius Cartusianus. 1898a. Commentaria in Psalmos (I-XLIII) (opera omnia 5), Hrsg. Monachi S. O. Cartusiensis, 389–690. Monstrolii [Montreuil]: Cartusia S. M. de Pratis.
Dionysius Carthusianus. 1898b. Commentaria in Psalmos (XLIV-CL) (opera omnia 6), Hrsg. Monachi S. O. Cartusiensis. Monstrolii [Montreuil]: Cartusia S. M. de Pratis.
Eschmann, Thomas. 1944. Bonum commune melius est quam bonum unius. Eine Studie ueber den Wertvorrang des Personalen bei Thomas von Aquin. Medieval Studies 6:62–120.
Eschmann, Thomas. 1943. A Thomistic Glossary on the Principle of the Preeminence of a Common Good. Medieval Studies 5:123–165.
Flüeler, Christoph. 2015. The influence of the Works of Peter of Auvergne in the Scholastic Philosophy of the 13th, 14th and 15th Centuries. In Peter of Auvergne. University master of the 13th century, Hrsg. Christoph Flüeler, Lidia Lanza und Marco Toste, 391–413. Berlin: de Gruyter.
Friedberg, Emil, und Aemilius Ludwig Richter, Hrsg. 1959 [1879]. Corpus Iuris Canonici 2. Decretalium Collectiones. Graz: Akad. Druck- u. Verlagsanstalt.
Gerson, Jean. 1962a. De consiliis evangelicis et statu perfectionis (opus 88, oeuvres completes 3), Hrsg. Palémon Glorieux, 10–25. Tournai: Desclées & Cie.
Gerson, Jean. 1962b. De iurisdictione spirituali (opus 87; oeuvres completes 3), Hrsg. Palémon Glorieux, 1–9. Tournai: Desclées & Cie.
Gerson, Jean. 1965. Pro unione Ecclesiae (opus 253a; oeuvres completes 6), Hrsg. Palémon Glorieux, 1–21. Tournai: Desclées & Cie.
Gerson, Jean. 1973. Tractatus de duplici statu in Ecclesia Dei, curatorum et privilegiatorum (opus 424; oeuvres completes 9), Hrsg. Palémon Glorieux, 25–34. Paris: Desclées & Cie.
Gewirth, Alan. 1964. Marsilius of Padua – The defender of the peace. Volume I: Marsilius of Padua and Medieval Political Philosophy, 3. Aufl. New York/London: Columbia University Press.
Hammer, Dominik. 2016. Gemeinwohl heute? Dresden: Text & Dialog.
Henricus de Gandavo. 1983. Quodlibet IX, Hrsg. Raymond Macken. Leuven: University Press.
Herzog, R. 1976. Gemeinwohl. In Historisches Wörterbuch der Philosophie 3, Hrsg. Joachim Ritter, 248–258. Basel: Schwabe.
Honnefelder, Ludger. 2005. Duns Scotus. München: Beck.
Iohannes Buridanus. 1996. Expositio et quaestiones in Aristotelis De caelo. Édition, Étude critique (Philosophes médiévaux 33), Hrsg. Benoît Patar. Louvain/Paris: Peeters.
Iohannes Hus. 2006. Quodlibet. Disputationis de Quolibet Pragae in Facultate Artium Mense Ianuario anni 1411 habitae Enchiridion (CC CM 211), Hrsg. Bohumil Ryba. Turnhoult: Brepols.
Iohannis Saresberiensis (John of Salisbury). 1848. Polycraticus libri VI-VIII, Hrsg. John A. Giles. Oxford: Parker.
Kerber, Walter. 2006. Gemeinwohl. In Lexikon für Theologie und Kirche 4. Franca bis Hermenegild, Sonderausgabe der 3. Auflage, Hrsg. Walter Kasper, 439–440. Freiburg i. Br.: Herder.
Kühn, Wilfried. 2008. Zur Kritik des politischen Platonismus im Mittelalter: Marsilius von Padua gegen Aegidius Romanus. Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie 55(1): 98–128.
Lambertini, Roberto. 2015. Peter of Auvergne, Giles of Rome and Aristotleʼs ‚Politica‘. In Peter of Auvergne. University master of the 13th century, Hrsg. Christoph Flüeler, Lidia Lanza und Marco Toste, 51–69. Berlin: de Gruyter.
Lanza, Lidia. 2004. Guerra e pace in Aristotele: alcune riflessioni sui commenti medievali alla ‚Politica‘. In Pace e guerra nel basso Medioevo. Atti del XL Convengno storico internazionale del Centro Italiano di Studi sul Basso Medioevo e dell’Accademia tudertina, 53–77. Spoleto: Fondazione Centro italiano di studi sull’alto Medioevo.
Lottin, Odo. 1935. Saint Albert le Grand et l’Ethique à Nicomaque. In Aus der Geisteswelt des Mittelalters I, Hrsg. Albert Lang, 611–626. Münster: Aschendorff.
Moos, Peter von. 1998. Das Öffentliche und das Private im Mittelalter. Für einen kontrollierten Anachronismus. In Das Öffentliche und das Private in der Vormoderne, Hrsg. Gert Melville und Peter von Moos, 3–86. Köln/Weimar/Wien: Böhlau.
Münkler, Herfried, und Harald Bluhm. 2015. Einleitung: Gemeinwohl und Gemeinsinn als politisch-soziale Leitbegriffe. In Gemeinwohl und Gemeinsinn. Historische Semantiken politischer Leitbegriffe, Hrsg. Harald Bluhm und Herfried Münkler, 9–30. Berlin: Akademie.
Oexle, Otto Gerhard. 1979. Die Mittelalterlichen Gilden. Ihre Selbstdeutung und ihr Beitrag zur Formung sozialer Strukturen. In Soziale Ordnungen im Selbstverständnis des Mittelalters. 1. Halbbd. Soziale Ordnungen im Selbstverständnis des Mittelalters, Hrsg. Albert Zimmermann und Gudrun Vuillemin-Diem, 203–226. Berlin: de Gruyter.
Oexle, Otto Gerhard. 2015. Konflikt und Konsens. Über gemeinschaftsrelevantes Handeln in der vormodernen Gesellschaft. In Gemeinwohl und Gemeinsinn. Historische Semantiken politischer Leitbegriffe, Hrsg. Harald Bluhm und Herfried Münkler, 65–83. Berlin: Akademie.
Ottmann, Henning. 2004. Geschichte des politischen Denkens. Die Römer und das Mittelalter. Band 2: Das Mittelalter. Stuttgart: Metzler.
Peter of Auvergne. 1967. The Commentary of Peter of Auvergne on Aristotle’s ‚Politics‘. The Inedited Part: Book. Introduction and critical text, Hrsg. Gundisalvus M. Grech. Rom: Desclée.
Prevenier, W. 2010. Utilitas communis in the low countries (thirteenth – fifteenth centuries): From social mobilisation to legitimation of power. In De Bono Communi. The discourse and practise of the common good in the European City (13th–16th c.), Hrsg. É. Lecuppre-Desjardin und A.-L. Van Bruaene, 205–216. Brepols: Turnhoult.
Prinz, Friedrich. 1976. Marsilius von Padua. Zeitschrift für bayerische Landesgeschichte 39:39–77.
Remigio dei Girolami. 2014. Dal bene comune al bene del comune: i trattati politici di Remigio dei Girolami († 1319) nella Firenze dei bianchi-neri. Introduzione, testo critico, traduzione italiana, note e apparato critico, Hrsg. Emilio Panella. Firenze: Nerbini. http://www.e-theca.net/emiliopanella/remigio3/dbc.htm. Zugegriffen am 23.05.2019.
Rybka, Ryszard. 2000. Lʼattuatione del bene comune nel pensiero politico di S. Tommaso d’Aquino. Angelicum 77:477–505.
Schiera, Pierangelo. 1999. „Bonum Commune“ zwischen Mittelalter und Neuzeit. Archiv für Kulturgeschichte 81(2): 283–303.
Scholz, Richard. 1952 [1944]. Wilhelm von Ockham als politischer Denker und sein Breviloquium de principatu tyrannico. Stuttgart: Anton Hiersemann.
Schrey, Heinz-Horst. 1984. Gemeinnutz/Gemeinwohl. In Theologische Realenzyklopädie 12, Hrsg. Gerhard Müller und Gerhard Krause, 339–346. Berlin: de Gruyter.
Sherwin, Michael. 1993. St. Thomas and the Common Good. The Theological Perspective: an Invitation to Dialogue. Angelicum 70:307–328.
Slenczka, Notger. 2014. Gemeinwohlorientierung zwischen Selbstinteresse und Gemeinsinn. Theologiegeschichtliche Bemerkungen in systematischer Absicht. In Gemeinwohl, Hrsg. Elisabeth Gräb-Schmidt und Reiner Preul, 41–69. Leipzig: Evangelische Verlagsanstalt.
Thomas von Aquin. 1858. Sancti Thomae Aquinatis Commentum in quartum librum Sententiarum magistri Petri Lombardi [d. 23–50], 872–1259. Parma: Typis Petri Fiaccadori. http://www.corpusthomisticum.org/snp4024.html. Zugegriffen am 04.09.2020.
Thomas von Aquin. 1892. Prima secundae summae theologiae. A questione LXXI ad questionem CXIV. Ad codices manuscriptos vaticanos exacta cum commentariis Thomae de Vio Caietani ordinis praedicatorum. S. R. E. cardinalis, Hrsg. Fratres O.P. Rom: Typographia Polyglotta.
Thomas von Aquin. 1895. Secunda secundae summae theologiae a questione I ad questionem LVI ad codices manuscriptos vaticanos exacta cum commentariis Thomae de Vio Caietani ordinis praedicatorum S. R. E. cardinalis, Hrsg. Fratres O.P. Rom: Typographia Polyglotta.
Thomas von Aquin. 1897. Secunda secundae summae theologiae. A questione LVII ad questionem CXXII ad codices manuscriptos vaticanos exacta cum commentariis Thomae de Vio Caietani ordinis praedicatorum S. R. E. cardinalis, Hrsg. Fratres O.P. Rom: Typographia Polyglotta.
Thomas von Aquin. 1899. Secunda secundae summae theologiae. A questione CXXIII ad questionem CLXXXIX ad codices manuscriptos vaticanos exacta cum commentariis Thomae de Vio Caietani ordinis praedicatorum S. R. E. cardinalis, Hrsg. Fratres O.P. Rom: Typographia Polyglotta.
Thomas von Aquin. 1929. Scriptum super libros Sententiarum magistri Petri Lombardi episcopi Parisiensis 2, Hrsg. Pierre Mandonnet. Ed. Nova. Paris: P. Lethielleux.
Thomas von Aquin. 1948. De regimine principum ad regem Cypri et De regimine Judaeorum ad Ducissam Brabantiae, Hrsg. J. Mathis. Ed. 2nda. Turin/Rom: Marietti.
Thomas von Aquin. 1956. Scriptum super Sententiis 3.2 [dist. XII-XL], Hrsg. Maria Fabianus Moos. Paris: P. Lethielleux.
Thomas von Aquin. 1961a. S. Thomae Aquinatis Liber de veritate catholicae fidei contra errores infidelium seu „Summa contra gentiles“ 2: textus Leoninus diligenter recognitus, Hrsg. Ceslai Pera coadiuv. Petro Marc et Petro Caramello. Turin/Rom: Marietti.
Thomas von Aquin. 1961b. S. Thomae Aquinatis Liber de veritate catholicae fidei contra errores infidelium seu „Summa contra gentiles“ 3: textus Leoninus diligenter recognitus, Hrsg. Ceslai Pera coadiuv. Petro Marc et Petro Caramello. Turin/Rom: Marietti.
Thomas von Aquin. 1965. Quaestiones disputatae 2: De potentia, de anima, de spiritualibus creaturis, de unione verbi incarnati, de malo, de virtutibus in communi, de caritate, de correctione fraterna, de spe, de virtutibus cardinalibus, Ed. 9a, Hrsg. Pius Bazzi, Mannes Calcaterra, Tito S. Centi, Egidio Odetto und Paul M. Pession. Turin/Rom: Marietti.
Thomas von Aquin. 1966. In octo libros Politicorum Aristotelis expositio, Hrsg. Raimondo Spiazzi. Turin/Rom: Marietti.
Thomas von Aquin. 1969a. Sententia libri ethicorum 1. Libri I-III, Indices, Hrsg. Fratres Praedicatorum. Rom: Ad Sanctae Sabinae.
Thomas von Aquin. 1969b. Sententia libri ethicorum 2. Libri IV-X, Indices, Hrsg. Fratres Praedicatorum. Rom: Ad Sanctae Sabinae.
Thomas von Aquin. 1971a. In duodecim libros Metaphysicorum Aristotelis expositio. Hrsg. M. R. Cathala und Raymundus M. Spiazzi. Turin/Rom: Marietti.
Thomas von Aquin. 1971b. Sententia libri Politicorum, Tabula libri Ethicorum, Appendix: Saint Thomas et l’ethique a nicomaque, Hrsg. Fratres praedicatorum. Rom: Ad Sanctae Sabinae.
Toste, Marco. 2015. An original way of commenting on the fifth book of Aristotle’s ‚Politics‘: The ‚Questiones super I–VII libros Politicorum‘ of Peter of Auvergne. In Peter of Auvergne. University master of the 13th century, Hrsg. Christoph Flüeler, Lidia Lanza und Marco Toste, 321–353. Berlin: de Gruyter.
Walf, K. 1983. Bonum commune. In Lexikon des Mittelalters 2, Hrsg. Robert-Henri Bautier Gloria Avella-Widhalm und Robert Auty, 435. München/Zürich: Artemis.
William of Ockham. 2015. Dialogus, Draft version of Edition of Dialogus III.2.1, Hrsg. Karl Ubl and Semih Heinen (The Cologne Ockham). https://www.thebritishacademy.ac.uk/pubs/dialogus/wtc.html. Zugegriffen am 28.04.2019.
Willoweit, Dietmar. 2012. Herrschaftsdenken vor dem Zeitalter der Souveränität. Zur Staatstheorie des Wilhelm von Ockham. Der Staat 51(3): 446–460.
Yun, Bee. 2008. Ptolemy of Lucca – A Pioneer of civic republicanism? A reassessment. History of Political Thought 29(3): 417–439.
Author information
Authors and Affiliations
Corresponding author
Editor information
Editors and Affiliations
Rights and permissions
Copyright information
© 2020 Springer Fachmedien Wiesbaden GmbH, ein Teil von Springer Nature
About this entry
Cite this entry
Müller, S. (2020). Gemeinwohldenken im Mittelalter. In: Hiebaum, C. (eds) Handbuch Gemeinwohl. Springer VS, Wiesbaden. https://doi.org/10.1007/978-3-658-21086-1_2-1
Download citation
DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-658-21086-1_2-1
Received:
Accepted:
Published:
Publisher Name: Springer VS, Wiesbaden
Print ISBN: 978-3-658-21086-1
Online ISBN: 978-3-658-21086-1
eBook Packages: Springer Referenz Sozialwissenschaften und Recht